Hoewel het alweer jaren geleden is dat ik ben afgestudeerd op de koepelgevangenissen is het onderwerp sinds de sluiting, enkele jaren geleden, weer actueel. Het vinden van een nieuwe bestemming voor deze karakteristieke rijksmonumenten blijkt lastig. Onlangs zijn de drie ronde gevangenissen in Arnhem, Breda en Haarlem dan toch verkocht (onder voorbehoud). Welke nieuwe functies ze krijgen is nog onduidelijk.

Vaak worden de koepelgevangenissen in één adem genoemd met het panopticum. Sinds 1986 welteverstaan, toen architect Rem Koolhaas bij de renovatie van de koepelgevangenis in Arnhem stelde dat deze gebouwd was volgens het panoptiumprincipe van rechtsfilosoof Jeremy Bentham ‘in zijn puurste vorm’.

In mijn scriptie onderzoek ik de daadwerkelijke motieven die ten grondslag lagen aan de keuze voor de ronde vorm en kom ik tot hele andere conclusies. Na bestudering van primaire bronnen en brieven van Bentham, blijkt dat het veel genuanceerder ligt. Voor Bentham was de vorm van het gebouw immers ondergeschikt aan het principe van ‘seeing without being seen’. Een principe waar in de Nederlandse koepelgevangenissen geen sprake van was, mede door de toepassing van massieve celdeuren i.p.v. tralies. Het waren vooral praktische – zoals de situering van de kerkruimte – en financiële motieven die ten grondslag lagen aan de keuze voor de ronde bouw.

Ingekorte versie van mijn scriptie is gepubliceerd in het KNOB Bulletin in 2006.

‘De koepelgevangenissen van J.F. Metzelaar (1886) : een onderzoek naar de herkomst van de ronde vorm’(pdf van scriptie)